ISLAMSKA ZAJEDNICA U CRNOJ GORI

Istorijski razvoj i organizacija

Uvod

U viševjekovnoj postojanosti Islamske zajednice u Crnoj Gori, njenom statusu u različitim vremenskim okolnostima, političkim  previranjima, promjenama vlasti i  režima,  gubljenjem teritorijalnog prostora s jedne, ili prihvatanjem   novih okolnosti svoga djelovanja,  s druge strane, Islamska zajednica i njeni pripadnici bili su izloženi  teškim potresima, traumama, neizvjesnosti  opstanka i djelovanja. Određeni režimi su se na osoran i grub način  odnosili i prema Zajednici i  njenim pripadnicima. Nijesu bili pošteđeni životi muslimana, njihov opstanak, imetak. Nestao je znatan dio kulturne baštine, vjekovima sticane: džamije, mesdžidi, medrese, ruždije, turbeta, vakufi. I  period socijalistićke državne zajednice ( komunistički period )odnosio se nekorektno u ograničavanju  sloboda vjere, vršeći nacionalizaciju i ekspropiraciju mnogih džamija, vakufskih dobara i sl. da bi se oslabila materijalna podloga  ovih institucija i one svele na prosjačkištap.

U novije vrijeme, devedesetih godina, u doba ”anti birokratske  revolucije”, i kasnije, u  vremenu ratnih događanja u našem okruženju, nasrtalo se na muslimansko duhovno  biće, vršila se hapšenja, zastrašivanja, zatvaranja, pogubljenja. Nijesu pošteđene ni neke džamije. Napadima iz vatrenog oružja ili podmetanjem eksplozivnih naprava oštećeno je nekoliko ovih objekata.

Stabilizacijom političkih prilika u okruženju, sve većim prisustvom međunarodne zajednice i  vidljivijim procesima demokratizacije društva, Islamska zajednica i muslimani na prostoru Crne Gore, nalaze svoje mjesto i vjeruju u budućnost.

Ime Crna Gora ( Stara Crna Gora )

Prvi pomen  Crne Gore (u obliku ”Monte Nigro”) potiče  od 9. oktobra 1053. godine u dokumentu  kojim  papa Lav IX  potvrđuje  manastiru Sv. Marije na Tremiti ( D. Lorino ) njen posjed i prava. 1

”Montagna  Negro” Crna Gora, prvobitno  je bila oblast  koja je zahvatala  prostor između  Skadarskog jezera  i kotorskog zaliva, odnosno planinski kraj iznad Kotora. 2

Ime Crna Gora  kojim se prvobitno označava  jedna današnja oblast  Crne Gore, pominje su u Povelji kralja  Milutina Njemanjića, 1296. godine. U jednom pisanom dokumentu Crna Gora naznačena je u Ugovoru  Đurđa  Brankovića i Mlečana iz 1435. godine. Tu se navodi da je Crna Gora  slovenski  toponim a susjedi  su je označavali svojim jezicima. Montenegro je italijanski, Karadag je turski a Mali i Zi je albanski  naziv  za Crnu Goru. 3

U opisu starih međa, Staru Crnu Goru  sačinjavale su posebne nahije: Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska. Sjedište ove četiri nahije  bilo je na Žabljaku, utvrđenju na Skadarskom jezeru. U njemu je stolovala poznata vlastelinska kuća Crnojevića, koja je dugi niz godina bila na vlasti.  Ivan Crnojević, gospodar Zete, kasnije je prijestonicu prenio na Cetinje ( Katunska nahija ).4

Stanovništvo

Doseljavanjem na Balkan, Sloveni su zatekli  mnogobrojno  starosjedilačko  stanovništvo. Na prostorima današnje Crne Gore u predrimsko  doba živjela su  brojna  ilirska plemena. No bilo je i onog  stanovništva koje je u uslovima  Rimske dominacije  izbjeglo  romanizaciju i očuvalo  svoju  autohtonost. 5

Zaposjedajući balkanske zemlje  Sloveni  su dosta  dugo  očuvali  svoju  pagansku mnogobožačku vjeru, pa su više od dva vijeka  davali otpor hristijanizaciji. Šire akcije  na hristijanizaciji  starosjedilačkog  stanovništva  Balkana  bila su poslije  legalizacije  hrišćanstva ( Milanski edikt 313. godine ). Potom su došle monoteističke religije: hrišćanstvo i islam. 6

Osmanlije  su ovaj kraj zaposjeli 1478. godine. Ivan Crnojević je  napustio  Žabljak i otišao u Italiju da zatraži pomoć u borbi protiv Osmanlija.Pošto nije uspijo, vraća se u Crnu Goru  i prihvatijo vazalni odnos prema osmanlijskim vlastima, čije je sjedište bilo u Skadru. Njegov najmlađi sin, Staniša, kasnije Skender-beg Crnojević, prima islam i turske vlasti su ga postavile za zamjenika ( podgubernatora) skadarskog sandžag-bega i za prvog sandžak-bega crnogorskog.   Ostala područja  van granica Stare Crne Gore, Osmanlije  su zauzeli u različitim vremenskim periodima XV, XVI i XVII. vijeka i uspostavili svoju vlast.7

U vremenu od oko 300. godina, Stara Crna Gora sa svoje četiri nahije nije mijenjala svoje granice. Godine 1858/1860.Crna Gora je uz veliku diplomatsku pomoć Francuske i Rusije, izborila razgraničenje  i tom prilikom dobila pod svoju upravu  Nikšićku Župu, dio Drobnjaka, Gornje Vasojeviće, Grahovo, Rudine i još nekoliko manjih naselja. 8

Odlukama  Berlinskog kongresa, jula, 1878. godine, Crna Gora je dobila proširenje granica, a time i  gradove: Nikšić, Spuž,  Žabljak na Skadarskom jezeru, Podgoricu, Kolašin, Bar, i u zamjenu za  Plav i Gusinje,  koji su odbili da se povinuju odluci ondašnjih Velikih sila, kao i pokušaju crnogorske vojske da odluku sprovede,  dobila je Ulcinj sa zaleđem. 9

U Balkanskom ratu 1912/13. Crna Gora proširuje teritorije i  osvaja  gradove: Mojkovac, Šahoviće, Pavino Polje, Pljevlja, Bijelo Polje, Loznu, Bihor, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje i uspostavlja granice u kojim se nalazi i danas  i zaokružuje svoju državnost. ( Vidi kartu na naslovnoj strani). Viševjekovna osmanlijska vlast na ovim prostorima trajala je od druge polovine XV do početka XX. vijeka.

Godine 1918. Crna Gora se prisajedinjuje  Srbiji a iste godine se formira   Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U toku Drugog svjetskog rata, 1943. godine, u Jajcu, na Drgom zasijedanju AVNOJ-a, udareni su temelji novoj državi: Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, a kasnije Socijalističkoj Federativnoj  Republici  Jugoslaviji.

Crna Gora je postala jedna od šest Republika Jugoslavije. Raspadom zajedničke državne zajednice Jugoslavije 1992. godine,  Crna Gora čini državnu zajednicu Srbija i Crna Gora. Graniči se sa: Albanijom, Kosovom, Bosnom i Hercegovinom, sa Hrvatskom i u Jadranskom moru sa Italijom. Obuhvata površinu od 13. 812. km 2, a prema popisu iz 2003. godine, ima 672, 656 hiljada stanovnika. Od tog broja muslimani čine 24%.10 Glavni grad  je Podgorica koja je locirana u središnjem kontinentalnom dijelu Crne Gore,  na obalama   Morače, Zete i Ribnice.

Pomorskim, drumskim, željezničkim i vazdušnim komunikacijama predstavlja glavnu sponu između Mediterana i srednje Evrope.

Pojava islama

Nesumnjivo je da se prvi kontakti sa islamom na ovim prostorima susrijeću prije dolaska  Osmanlija.To je period kada su na Jadranskim obalama stizali gusari sa područja  Sredozemne Afrike- Sicilijanski  Arapi. Oni su se odlikovali velikim vještinama  u brobi sa morem i vjetrovima i izuzetnom hrabrošću. I danas ima porodica  na području Ulcinja i Bara, na jadranskoj obali, čije porijeklo vodi iz tog perioda.

Prihvatanje islama počinje prvih godina XVI i traje do početka XX vijeka. Taj period predstavlja vrijeme  Osmanlijske uprave, apsolutne ili ograničene.11

Proces prihvatanja islama u Crnoj Gori

Ovaj se proces ne može  izdvojiti od muslimana ostalih Rebublika bivše Jugoslavije. Pouzdano se može reći,  da su jugoslovenski muslimani potomci stanovništva koji su Osmanlije  zatekli  na osvojenim  teritorijama. U predislamskom periodu stanovništvo današnje  Crne Gore  bilo je hrišćansko, najviše katoličko. Početak prihvatanja islama nalazimo  još u  XV vijeku, ali je ono došlo do punog izražaja u XVII, XVIII i XIX vijeku. Među prvima koji su primili islam  bili su mladi ljudi – plemići iz  vladarske kuće Crnojevića, ( najmlađi  sin Ivana Crnojevića, Staniša, kasnije Skender-beg Crnojević ( Ivanbegović).12

Jedan od najistaknutijih državnika Turske bio je Ahmed-paša Hercegović,  treći sina Stjepana  Vukčića Kosače. ( I prije  1882. godine  je učestvovao  u ratovima za Hercegovinu.13) Istorijski je utvrđeno da su i u Bosni  i Hercegovini  islam prihvatali članovi najistaknutijih  kuća, počev od vladarske. Sigizmund  Kotromanić, sin bosanskog kralja   Tomaša  i Katarine , kćeri  Hercega Stjepana Kosače, primio je islam i poznat je kao Isa-beg  Kraljević ( Krologu .14 )

Isa-beg Isaković poslednji skopski krajišnik, jedan od prvih sandžak-begova Bosne, osnivač Sarajeva, Skoplja, Šapca i Novog Pazara  potiče iz  vladarske bosanske kuće  Hranušića.

Turski popisi iz  1441. – 1485. godine potvrđuju  da je ovaj proces bio sličan i u Albaniji.15

Dalja slična i vrlo brojna nabrajanja odvela bi nas  daleko.  Sve znamenite ličnosti onih koji su prihvatili islam, kao i njihovi potomci  sa prostora zemalja  bivše Jugoslavije,  u suštini su  držali državne  niti  Osmanskog  carstva u vrijeme  njegovog procvata: Skender beg Mihailović ” Vojvoda Vrh Bosni ”,  Sinan paša Borovinić, Sandžak-beg  Vrh bosanski, Ahmed beg  Vranešević, iz Vraneša, danas Tomaševo,  Sandžak beg  Hercegovački , Mehmed-beg  Obrenović, Hasan-eg  Mihailbegović,  Ali-beg  Pavlović” zemlji  gospodar” Ahmed-paša Hercegović, iz Herceg Novog i mnogi drugi.16

(Izgradnja džamija) nastanak kulturne baštine muslimana

Najznačajniji objekti materijalne kulture  muslimana nastali su u tom periodu. To su džamije, sahat-kule, medrese, hamami, musafirhane, bezistani, šadrvani, česme, vodovodi, ćuprije, imareta, karavan-saraji i dr. Imućniji muslimani uvakufljavali su: kuće, dućane, voćnjake, maslinjake, šume, gajeve, livade i drugo. U tom se periodu posebno izdvajaju džamije koje su, uglavnom izgrađivane u utvrđenim gradskim sredinama, (Novi/Herceg Novi/, Risan, Spuž, Onogošt /Nikšić/, Medun kod Podgorice, Žabljak na Skadarskom jezeru, Obod na Rijeci Crnojevića, Podgorica, Stari Bar , Ulcinj. 17 ) Širenjem varoši van gradskih bedema, naseljavanjem stanovništva i njegovim razvojem, gradovi dobijaju orijentalni izgled: uski sokaci sa kaldrmom, avlije, kuće sa ćepencima i divanhanama, dućani, tekije i dr. Džamije i sahat-kule čine posebnu orijentalnu sliku varoši. U tome se posebno izdvajaju Pljevlja, Podgorica, Herceg Novi, Nikšić, Bijelo Polje, Stari Bar i Ulcinj. 18

Za vrijeme osmanske uprave na području današnje Crne Gore, u različitim vremenskim periodima, podignuto je 162 džamije.  Najveći  broj je podignut na području Pljevalja-  26,  Bara sa Ostrosom 25,  Ulcinja sa Vladimirom  24; Bijelom Polju 20; Podgorici sa okolinom 13. Na nikšićkom području 10; u Herceg Novom, Risnu, Bijeloj  i Sutorini 9; na području Stare Crne Gore 8; ( cetinjsko područje ) u Plavskom području 8; gusinjskom 10; Spužu i Danilovgradu 4; Rožajama 3; Beranama 2 i Petnjici 1. džamija. 19 Od tih džamija, takođe u različitim vremenskim periodima, u bunama, ratovima, požarima i zemljotresu uništeno je njih 88. Za mnoge se ni temelji ne prepoznaju, kao ni lokacija na kojima su se nalazile.

Krajem XX i početkom XXI vijeka na temeljima nekih džamija podignute su nove,   kao i  u mnogim naseljima  u kojima nijesu postojale. Danas  u Crnoj Gori postoji 116, što znači da su u posljednjem periodu podignute 42. džamije.20 Pored ovih institucija postojalo je i 11. medresa: u Pljevljima 2, Herceg Novom 2; po jedna u Podgorici, Nikšiću, Bijelom Polju, Baru i Ulcinju i niža medresa u Plavu i Rožajama.21

U periodu od 1840. godine na prostorima sadašnje Crne Gore postojalo je 7. Ruždija. Bile su to škole  u rangu gimnazija  u kojima se pored svjetovnog  izučavalo  i vjersko obrazovanje. One su se nalazile: u Pljevljima,  Podgorici,  Nikšiću,  Baru, Bijelom Polju, Kolašinu,  Beranama i Gusinju.22 Rad ovih škola je prestao kada je crnogorska vlast uspostavljena na ovim područjima a najkasnije 1912. do kada je postojala  posljednja medresa i ruždija u Bijelom Polju, a 1918-19 u Pljevljima.

Obrazovanje se sticalo u sibjan mektebima, ( mektebi za djecu ) ibtidaije, osnovne škole i idadije, ( četvororazredne škole)  u kojima se, pored vjerske nastave, učilo gradivo i iz drugih oblasti.

Poznati  islamski kulturni stvaraoci

U duhovnom, vjerskom  i kulturno-naučnom polju na ovom području, u različitim vremenskim periodima mnogo je poznatih imena iz redova uleme, miftija, i hafiza. Spomenućemo samo neke od njih: Hafiz Salih Gašević,  iz Nikšića,  alhamijado pjesnik  i književnik,  Ali Riza Ulćinjaku, iz Ulcinja, Jahja Taslidži Dukađin zade iz Pljevalja,  Osman Šehdi Kadi Zade, Ahmed Hatemi Akovali Zade, Ibrahim  Biočak   iz Bijelog Polja, Husein efendi Kalić, te Mehmed efendija ( bihorski kadija), Osman Plaveli iz Plava, Šejh Mustafa i Osman-beg Ljubović iz Herceg Novog, Hasan bin Salih i Ahmed  bin  Husejin iz Podgorice, Munla Osman i Ustad Muhamed iz Bara,  Alija Medović iz Žabljaka. Poznati kaligrafi: Omer b. Mustafaga Ali ( voj )  vodić,  iz Podgorice, Sulejman  b.  Ejub  Havadže iz Pljevalja,  Munla Ahmed aga , b. Hadži Ebu Bekir –aga , Jusuf Podgoričanin, koji je pored  kaligrafskog rada bio  imam i hatib Glavatovića džamije u Podgorici,  Muhamed b.  Mahmud Nikšićanin. Muftije: Mehmed  Nurudin Vehbi Šemsekadić, Mehmed Zeki  ef. Ćinara,  Derviš Rušdi Šećerkadić, Abdulah Ajni  Bajraktarević iz Pljevalja,  Jusuf Delević, Hajrudin  Abdurahmanović, Harun Lamežević iz Bijelog Polja, Mula Šabo i Jaho Musić iz plavsko-gusinjskog  kraja, Adem Softić iz  Berana, Hafiz Mavrić, Husein S. Mujalović iz  Ulcinja, Murat Vodopić iz Podgorice i mnogi drugi.23

Mnogi od njih su za naukom odlazili u daleka područja  islamskih centara-Carigrad,  Misir  /Egipat/, Hidžaz /Saudijska Arabija i druga mjesta. 24

Raseljavanje muslimana i uništavanje kulturne baštine

U različitim vremenskim periodima, proširenjem granica Crne Gore i gubljenjem teritorija koje je osmanska vlast  držala, uspostavljanjem novih vlasti, odnos prema muslimanima bio je veoma grub i surov. Nestao je veliki broj materijalno-kulturne baštine muslimana: džamija, mesdžida, medresa, musafirhana, hamama,  i slično. Nad muslimanima se vrši genocid i urbicid i oni  pod prijetnjom i pritiskom, boreći se   za goli opstanak,  napuštaju  djedovska ognjišta i domove,  ostavljajući ih u ruševinama i pepelu  i sve ono što je decenijama i vjekovima sticano, da bi se  nastanili  u nekim sigurnijim  područjima Bosne, Sandžaka, Albanije. Iz Novog / Herceg Novog / muslimani su protjerani 1687. a sljedeće 1688. godine sa područja Kuča, 1771. sa područja Cetinja. Godine 1878. kada međunarodna zajednica odlukama Berlinskog kongresa proširuje granice Crne Gore, i dobija gradove: Žabljak, Spuž, Podgoricu, Kolašin,  Nikšić,  Bar, Plav  i Gusinje, muslimani se suočavaju sa istim problemima. Nakon teritorijalnih proširenja u periodu od 1878. do 1910. iz novopripojenih krajeva Crne Gore iselilo se preko 25.000. hiljada ili oko 80 procenata njihovog tadašnjeg ukupnog broja  u Crnoj Gori. Na ovim novopripojenim krajevima od ukupnog broja stanovništva muslimani su činili od 56 do 90 odsto. 25

Balkanskim ratom, 1912/13. godine, kada Crna Gora proširuje svoje granice na sjeveru i zauzima Mojkovac,  Bijelo Polje, Pljevlja, Berane, Rožaje, Plav i Gusinje, muslimane čeka ista, a ponegdje, gora sudbina: egzodus, progon,ubijanje, uništavanje materijalne kulture.

Tokom naredne 3-4 godine uslijedilo je novo masovno iseljavanje a potom masovno stradanje u Prvom svjetskom ratu, 1914.zatim 1918. godine, kada se formira  Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, u kojoj se samo nastavlja pogrom, pokolj, tjeranje sa vječitih  ognjišta. Statistički podaci govore da je prvi popis stanovništva u novoj konstituisanoj  Kraljevini  Srba, Hrvata i Slovenaca pokazao da je 1921.  u odnosu na 1912. godinu, broj muslimanskog stanovništva, za preko 80 odsto manji , te da je u međuvremenu odselilo, uglavnom u Tursku, preko 88.000. stanovnika. 26

Sa čitavog jednog područja  ( u Kovrenskoj dolini Šahovića,) uslijedio je 1924. godine nezapamćeni  krvavi  obračun sa mirnim muslimanskim življem, sličan onom koji  su u bjelopoljsko-bihorskom i pljevaljskom   kraju počinili četnici 1943.  godine. Zapaljene su i sve džamije.27

I u prirodnim nesrećama uništavani su vjerski objekti. Tako je u zemljotresu 1979. godine koji je zadesio Crnu Goru, stradalo ili oštećeno oko 80 % ovih objekata, uglavnom na području Bara, Krajine, Ulcinja i Vladimira. Angažovanjem i nesebičnim zalaganjem  rukovodstva Islamske zajednice Crne Gore, svi su oni obnovljeni, štaviše  u tom periodu  izgrađeno je tridesetak novih džamija, na temeljima postojećih.Ovoj pomoći participiralo je i Vrhovno Islamsko Starješinstvo u Socijalističkoj Federativnoj Republici  Jugoslaviji u Sarajevu. 28

Raspadom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1991/92. godine, ratna događanja u okruženju, posebno u Bosni i Hercegovini i te kako se reflektuju na muslimane u Crnoj Gori i na njihovu sigurnost. Poučeni neprilikama iz  prošlosti, a iz bojaznosti da im se ne dogodi ista  ili slična sudbina, hiljadama je emigriralo, ovom prilikom na Zapadu. I ovaj period  za muslimane u Crnoj Gori je pun trauma i iskušenja, tortura, hapšenja, ubijanja i napada na vjerske objekte, skrnavljenja… Na prostorima Bukovice kod Pljevalja, džamija   u selu Planjsko je 19.04. 1993. godine zapaljena. U selu Raščići  je 20. maja iste godine eksplozivom uništena munara na džamiji, a u selu Rosulje je izvršen napad na džamiju kojom prilikom su polomljena stakla na prozorima.Na munari Husein-pašine džamiju je 7. januara 1993. godine pucano iz vatrenog oružja. U Podgorici je 30.IX.1991. godine podmetnuta eksplozivna naprava pored džamije kojom prilikom su polomljena sva prozorska stakla džamije, kancelarije Mešihata i Odbora kao i obližnjih objekata, popucala fasada a 1993. oštećena je fasada munare od ispaljenih metaka iz vatrenog oružja.Uz džamiju  u Tuđemilu kod Bara je 27.IX.1993. godine podmetnuta eksplozivna naprava kojom prilikom su oštećena stakla na prozorima. U Nikšiću je 15. maja 1993. godine od eksplozivne naprave oštećena džamija u Grudskoj mahali koja ujedno predstavlja  kulturno-istorijski spomenik. Na njoj su popucala stakla na prozorima, oštećena fasada, polomljen  crijep… 29

U posljednjih nekoliko godina stabilizacije političkih tenzija i prilika, sve većoj demokratizaciji ukupnih društvenih kretanja, harmonizaciji društva i prisustvo međunarodnih zajednica i organizacija, uliva nadu  za bolju i slobodniju budućnost, opuštenost i međusobni suživot naroda i narodnosti koji žive na ovim prostorima.

Berlinski  kongres i  Islamska zajednica

U osmanlijskom periodu upravljanje nad vjerskim objektima i imovinom,  kao i sa vjerskim službama u džamijama i medresama, vršila je upravna vlast pod vođstvom Sultana. On je bio vrhovni carski i vjerski suveren.

Prestankom njegove vlasti 1878. godine ( Berlinski kongres), odnosno 1912/13. (Balkanski rat) uspostavlja se vlast koja nije islamska.30

Odlukama Berlinskog kongresa, kao i Ugovorom između Crne Gore i Turske, muslimanima se priznaje pravo na formiranje svoje vjerske zajednice,  da samostalno upravljaju vjerskim poslovima i imovinom u skladu sa propisima vjero-zakona šerijata, ” kao u turski vakat”. Naime, pitanje pravnog statusa  muslimana u najmanjoj  balkanskoj državi  temeljilo se na članu 30. Berlinskog ugovora iz 1878. kojim je pored ostalog, garantovano pravo  vlasništva nad cjelokupnom nepokretnom imovinom i naglašeno da će pitanje vakufa urediti posebna  mješovita crnogorsko-turska komisija. 31

Na temeljima ovih dokumenata kojima se priznavala vjerska samostalnost, u odnosu na laičku i neislamsku vlast,  osnovana je Islamska zajednica u Crnoj Gori, samostalna u vođenju svojih poslova, prva s aspekta novog statusa u balkanskim zemljama.  32

Muftije

Prvi koji je došao na čelu Islamske zajednice u Crnoj Gori  bio je hadži Salih-efendija Huli, iz Ulcinja, rodom iz Skadra. Njega je Kralj Nikola   1878. godine, uz saglasnost šejhul-islama iz Carigrada, postavio za muftiju muslimana u Crnoj Gori, sa sjedištem uprave u Ulcinju, davši mu ” punovažnu vlast da sudi muslimanima po šerijatu onako kako je to bilo u turski vakat”. 33 Zbog nesporazuma sa knjaževim vlastima, Huli je napustio mjesto muftije i preselio  se u Skadar 1883. godine.

Drugi muftija koji dolazi na čelu Islamske zajednice u Crnoj Gori, je  carigradski muderis Hadži Mustafa Hilmi-efendija, rodom iz Tikveša, Bugarska, koga je postavio  Visoki Mešihat iz Carigrada. Njegovo postavljenje je uslijedilo na zahtjev Kralja Nikole    1887. godine. Novi muftija je došao u Ulcinj, da bi se potom, na zahtjev Kralja Nikole, preselio u Podgoricu. Zbog njegove  temperamentnosti, često je dolazio do nesporazuma  sa vlastima. On je smatrao da je u nekim vjerskim odredbama vlast prekoračila ovlašćenja, vršeći šerijat, te je zatražio tromjesečni odmor, otišao je  u Carigrad, odakle se nije htio vratiti.34

Treći po redu muftija bio je Murteza-efendija Karađuzović, rođen u Baru. Na ovu dužnost je postavljen 20. juna 1912. godine. Sjedište muftijstva prešlo je iz Podgorice u Stari Bar. Ujedinjenjem Srbije i Crne Gore 1918., i kasnijim Zakonskim odredbama Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1922. godine,  muftija Karađuzović je penzionisan, a muftijstvo je prenešeno u Beograd.35

Novi okvir ustrojstva Islamske zajednice

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine, mijenjaju se društveni uslovi u kojima djeluje Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori. ( Prvi reis-ul-ulema muslimana u Kraljevini SHS je bio Mehmed Džemaludin ef. Čaušević u vremenu od 1913-1930. god. i poslednji reis-ul-ulema muslimana u BiH izabran  po Autonomnom  statutu.) 36

Nova vlast ne pokazuje odgovarajući  respekt prema muslimanima. To je manifestvovalo    ”Uredbom o upravi vakufa na teritoriji  Srbije i Crne Gore”, koja, po mišljenju muslimana, nije poštovala  duh  Senžermenskog ugovora. Ovaj Ugovor  obavezivao je  države potpisnice, među kojima i Kraljevinu  SHS, da odredbe  o zaštiti manjina  sprovedu kroz svoje zakonodavstvo tako da ” ni jedan zakon, ni jedna uredba,  ni jedna službena radnja ne bude u protivrečnosti ili u  opreci  sa tim propisima ”.

Faktička primjena  prava i obaveze države  prema muslimanima zavisila je  od  konkretne  situacije.37

Tada je uspostavljeno Ministarstvo vjera, kao organ  centralne državne uprave koja vrši vrhovnu, nadzornu i najvišu upravnu vlast u svim  vjersko-političkim poslovima. Ovo Ministarstvo je ukinuto 1929. a poslove iz njegove nadležnosti preuzelo je Ministarstvo pravde.

Vidovdanskim Ustavom iz 1921. zajamčena je sloboda vjere. Vjeroispovijesti su bile ravnopravne pred Zakonom, s pravom da samostalno uređuju svoje poslove u granicama Zakona. Zabranjeno je da se duhovna vlast praktikuje van bogomolja a  Oktroisanim Ustavom iz 1931. godine omogućeno je državi da uspostavi apsolutnu kontrolu nad  vjerskim zajednicama. Godine 1923. donosi se Zakon o činovnicima koji je vrijedio za cijelu zemlju.  Ovim Zakonom,  muftija Karađuzović nije preuzet u službu jer je uprava Šerijata prećutno ukinuta, a muftija je otpušten iz službe i 30. 01. 1924. penzionisan. Svoju kancelariju je predao podgoričkom muftiji Muratu Vodopiću, koji je likvidirao Upravu šerijata, i formirao Muftijstvo  sreza barsko-ulcinjskog.

Vjerska uprava je premještena u Podgoricu a cjelokupono Islamsko Starješinstvo je  potčinjeno Vrhovnom muftiji u Beogradu. Ovim je dokinuto zvanje muftije crnogorskih muslimana. Tada su u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca postojale dvije Islamske zajednice: jedna u Srbiji sa Kosovom i Makedonijom u čijem sastavu ulazi i Crna Gora (na čijem čelu je bio muftija sa sjedištem u Beogradu ) a druga za Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Sloveniju i Dalmaciju,  kojom je upravljao reisu-l-ulema u Sarajevu. 38

Jedinstvo Islamske zajednice u Jugoslaviji uspostavljeno je 1930. godine, Ustavom Islamske uzajednice i reis-ul-ulemom sa sjedištem u Beogradu.39

Iste godine, 11. juna, hodžinska  Kurija sastavljena od osam članova Ulema  medžlisa, devet muftija, šest  vrhovnih  šerijatskih  sudija , tri direktora  srednjih  škola i dva  predstavnika  Ministarstva  vojske i mornarice, za reis-ul-ulemu Islamske zajednice Kraljevine Jugoslavije, izabrala je Hafiz Ibrahim  ef.  Maglajlića. Posebno izborno tijelo sastavljeno od obadva  Ulema medžlisa ( skopski i sarajevski )  delegata  Vakufsko- mearifskih vijeća i članova  Vrhovnih šerijatskih  sudova, Ibrahim ef. Maglajlić je položio zakletvu i primio menšuru 19. juna 1930. godine u Bajrakli džamiji u Beogradu. 40

Svečanost je održana uz prisustvo kralja, članova Vlade, diplomatskog kora, i mnogobroijnih delegacija  iz zemlje . Ovoj svečanosti je prisustvovao i poljski muftija  dr.  Jakub Sienkijević.  41

Muslimani Crne Gore u vjersko-administrativnom pogledu  pripajaju se Ulema Medžlisu u Skoplju, a sjedište muftijstva je prenešeno u Pljevlja. Godine 1936. donijeti su Zakon i Ustav Islamske zajednice po kojem su ukinute institucije muftijstva, a sjedište reisa je prenešeno iz Beograda u Sarajevo. 42

Period poslije Drugog svjetskog rata

Muslimani, kao i vjerski službenici-imami, tokom ratnog razdoblja 1941/45. godine opredjeljuju se shodno   svojim ličnim  uvjerenjima.Zebnju i strah je unosio četnički pokret svojim šovinističkim odnosom prema muslimanima, s jedne, i s druge strane  podozrenje prema Narodnooslobodilačkom pokretu,  dijelom zbog njegovog, gotovo u cjelosti  inovjernog sastava i dijelom radi ateističkih poimanja komunističkog  vođstva. Pojedini  imami podliježu uticaju NOP-a i pridružuju se NOB-i.  U kasnijem djelovanju ovih snaga sve je više imama koji postaju odane pristalice  NOB-e i članovi Narodnooslobodilačkih odbora. Ovome je doprinijelo sve veće uključivanje muslimana u NOP-u i NOB-i. 43

Normalizacijom političkih prilika  i povjerenje u novu vlast stečene su osnovne pretpostavke  za stvaranje jedinstvenog  organizacionog  uobličavanja  vjerske zajednice.  Islamske vjerska zajednica prihvata  realnost  socijalističkog društv, a njena organizaciona podjela  u najvećoj  mjeri, slijedila je federativno ustrojstvo jugoslovenske državne zajednice. U toku ljeta donešen je nacrt Ustava IVZ-e u FNRJ. O ovom Nacrtu Ustava IVZ-e raspravljali su imami u Crnoj Gori 13. avgusta  1947. godine na Cetinju. Nacrt Ustava je usvojen, a 26. avgusta  1947. godine Vrhovni  vakufski Sabor je verifikovao Ustav  IVZ i imenovao Ibrahima Fejića  za prvog reis-ul-ulemu u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, sa sjedištem u Sarajevu.  Članom 4. Ustava Islamske vjerske zajednice u FNRJ, pored ostalog akcentirao je da se ova Zajednica  upravlja u granicama  Ustava  FNRJ. Granice  duhovne jurisdikcije  vakufskih sabora Crne Gore, Srbije i Makedonije poklapaju se s republičkim  granicama, što nije bilo  karakteristično  za srpsku pravoslavnu i katoličku crkvu. Krajem 1947. godine obrazovani su  Vakufski Sabor i Saborski Odbor, a januara  1948. godine i Islamsko Starješinstvo Crne Gore. 44

Prvi predsjednik Saborskog odbora i Islamskog Starješinstva za Crnu Goru čije je sjedište najprije  bilo na Cetinju, a onda u Titogradu, bio je Husein-efendija Redžepagić, imam  iz Plava,  u periodu od 1947. do 1959. godine.(Umro 1965.), a na čelu vakufskog  sabora nalazio se Hasan Šlaković iz Bara, koji je ranije izabran  za predstavnika muslimana Crne Gore u Vrhovnom vakufskom Saboru i Vrhovnom Islamskom Starješinstvu. 45

Vakufski Sabor  Narodne Republike Crne Gore  bio je sačinjen od sedam vakufskih povjerenstava: u Ulcinju, Baru, Titogradu, Bijelom Polju, Beranama,  Plavu  i Pljevljima. Ona su temeljila svoj rad  preko egzistiranja  50 džematskih odbora.

Novim Ustavom Islamske zajednice iz 1959. godine, ukinuti su saborski odbori, a izvršni organ Republičkog Sabora Islamske zajednice je postalo Starješinstvo Islamske zajednice sa sjedištem u Titogradu. Na zasjedanju Sabora Islamske zajednice u Narodnoj Republici Crnoj Gori, 14. novembra 1959. godine, za predsjednika Starješinstva Islamske zajednice izabran je Hadži Šukrija Bakalović iz Ulcinja. Na ovoj dužnosti je ostao  do 1975 godine ( kada je  i umro. ) U tom periodu Islamska zajednica je koncepcijski, normativno i kadrovski obnovljena. 46

Islamska zajednica Crne Gore u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji

Islamsku zajednicu u Socijalističkoj  Federativnoj Republici Jugoslaviji su sačinjavale  četiri jedinice,  tradicionalne cjeline, tzv. Saborska područja i to : područja Sabora  Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije sa sjedištem u Sarajevu, Sabor Islamske zajednice  za Srbiju sa pokrajinama:  Kosovom i Vojvodinom, sa sjedištem u Prištini, Sabor Islamske zajednivce  za Makedoniju, sa sjedištem u Skoplju i Sabor Islamske zajednice za Crnu Goru,  sa sjedištem u  Titogradu.

Prema odredbama Ustava Islamske zajednice u SFR Jugoslaviji iz 1968. godine na zasjedanju Vrhovnog Sabora Islamske zajednice u SFRJ, održanom  24. maja 1976. godine, za predsjednika Starješinstva Islamske zajednice u Socijalistićkoj Republici Crnoj Gori  izabran je Hadži Idris Demirović, dotadašnji imam i vjersko-prosvjetni referent Odbora Islamske zajednice u Starom Baru, koji je ovu dužnost obavljao  do 2003. godine, kada se povukao iz službe, a za novog reisa izabran je  Rifat Fejzić, iz Rožaja.

Ustavom Islamske zajednice u SFRJ,  kojeg je usvojio Vrhovni Sabor  1990. godine u Sarajevu, pored tradicionalnih  saborsko-mešihatskih područja  u Sarajevu, Prištini, Skoplju i Titogradu (Podgorici) osnovan je novi Sabor, odnosno Mešihat u Zagrebu, za područje Hrvatske i Slovenije. Po odredbama tog Ustava, Mešihatima je vraćena veća samostalnost, a nadležnost  izbora predsjednika Mešihata prenešena je na republičke Sabore.

Ovim Ustavom su preinačeni nazivi  izvršnih organa  Sabora: umjesto vrhovnog Islamskog Starješinstva- Rijaset, a po republikama – Mešihati Islamske zajednice. I dalje su sačuvani prethodni kriterijumi da Vrhovni Sabor  sačinjavaju  predstavnici sabora  po broju pripadnika Islamske zajednice, dok je u Rijasetu  sačuvan paritet, tj. po dva člana sa saborskog područja, odnosno predsjednici  Mešihata  i Sabora sa reusu-l-ulemom na čelu,  koji je predsjedavao Rijasetu. 48

Organizacija Islamske zajednice u novim okolnostima

Prestankom funkcionisanja jedinstvene organizacije Islamske zajednice u SFR Jugoslaviji i pravnog dejstva njenog Ustava, raspadom dotadašnje državne zajednice, Sabor Islamske zajednice u Crnoj Gori donosi 1994. godine  svoj Ustav  kojim potvrđuje kontinuitet organizacije Islamske zajednice Crne Gore u  pravnim i organizacionim poslovima, kakav je imala i ranijim ustavima cjelovite Islamske zajednice, zadržavajući duhovno jedinstvo sa činiocima te zajednice. Islamska zajednica u Crnoj Gori svoje  zadatke  povjerava  sopstvenim organima , ustanovama i službenicima. Organi Islamske zajednice su:  Odbor islamske zajednice,  ( ranije  vakufsko mearifsko povjerenstvo ),  Sabor islamske zajednice  (Vakufski Sabor ) Mešihat Islamske zajednice (ranije Starješinstvo).U organe Islamske zajednice  Crne Gore je i  reis IZ-e, prema odredbama  ovog Ustava. Službenici  Islamske zajednici su : muftija, glavni imam, imam, hatib,  vaiz,  muallim-ma  i mujezin. Na području ovog Mešihata  postoji 13 odbora  Islamske zajednice kao opštinskih organa uprave na svom području: Odbor Islamske zajednice Podgorica, Tuzi, Dinoša, Bar, Ostros, Ulcinj, Pljevlja, Bijelo Polje, Berane, Petnjica, Rožaje, Plav i Gusinje. Svaki Odbor ima i svoje džamijske, odnosno džematske odbore.
Islamska zajednica u Republici Crnoj Gori je jedinstvena vjerska zajednica koju sačinjavaju  svi pripadnici  islama u Republici Crnoj Gori, kao i njeni građani  islamske vjere  koji  borave  u inostranstvu. ( Čl. 1. Ustava ) 49

Islamska zajednica je autonomna u svom radu  i samostalno  upravlja i uređuje  svoje poslove u skladu  sa interesima  islama i njenih pripadnika. ( Čl. 2. Ustava ).

Organi Islamske zajednice

Islamska zajednica izvršenje svojih zadataka povjerava sljedećim organima:

1. Odbor Islamske zajednice je osnovni organ Islamske zajednice na svom području. Njega sačinjava više džemata koji čine pomoćno tijelo Odbora. Glavno vjersko lice na području Odbora je Glavni imam. On se stara o svim pitanjima  vjerskog života muslimana i ostalim potrebama Islamske zajednice na određenom području. Predsjednik Odbora  predstavlja Odbor kod državnih organa i organizacija. Odbor ima status pravnog lica. Na području ovog Mešihata ima 13. odbora: Podgorica, Bijelo Polje, Pljevlja, Berane,Petnjica, Rožaje, Plav, Gusinje, Dinoša, Tuzi, Bar, Ostros i Ulcinj. Mandat članova traje četiri godine.
2. Sabor Islamske zajednice je najviše predstavničko tijelo Islamske zajednice u  Crnoj Gori. Sjedište Sabora je u Podgorici. Sabor ima 22. člana koje biraju odbori, a predsjednika i dva potpredsjednika biraju izabrani članovi  Sabora (Skupštine). U okviru svojih nadležnosti  Sabor donosi Ustav Islamske zajednice, pravilnike i druge opšte akte, bira i razrješava članove Mešihata Islamske zajednice, donosi Pravilnik o izboru reisa, osniva ustanove Islamske zajednice, odlučuje o stupanju u širu zajednicu sa drugim Islamskim zajednicama i istupanju iz nje, donosi odluke o osnivanju, spajanju i ukidanju kao i izdvajanju odbora, određuje smjernice svih organa i ustanova Islamske zajednice.
3. Mešihat Islamske zajednice je izvršni organ sabora Islamske zajednice. Mešihat je najviši organ za vjerske, vjersko-prosvjetne, imovinske i druge poslove Islamske zajednice. Sjedište Mešihata je u Podgorici. Mešihat sačinjavaju reis Islamske zajednice i osam članova, koje bira Sabor. U svojim nadležnostima, kao izvršni organ  Mešihat izvršava odluke Sabora, postavlja, premješta i razrješava glavne imame, muallime, vaize i mujezine, daje ovlašćenja ostalim licima  za obavljanje vjerskih poslova, vrši nadzor nižih organa i ustanova i stara se o cjelokupnoj organizaciji vjerskog života na terenu i vrši nadzor  nad radom odbora,  vjerskih službenika, vjerskih škola, mekteba; donosi propise o radu nižih organa i ustanova Islamske zajednice i vjerskih službenika ; daje tumačenje o pojedinim vjerskim pitanjima,  radi i druge poslove iz svoje nadležnosti.
4. Reis Islamske zajednice je najviši vjerski predstavnik, autoritet Islamske zajednice u  Crnoj Gori. On predstavlja i zastupa Islamsku zajednicu u zemlji i inostranstvu, zastupa interese vjernika i Islamske zajednice kod državnih organa i organizacija i brine o šerijatskoj legitimnosti rada ustanova  Islamske zajednice i drugim poslovima  saglasno svome položaju. Reisa bira posebno izborno tijelo sa mandatom od četiri godine, uz mogućnost još jednog ponovnog izbora.  50

Izgradnja novih objekata

U ovom periodu Islamska zajednica je kadrovski i normativno obnovljena. Za posljednjih 15-20 godina, temeljito je sanirano i iznova izgrađeno oko 40  džamija sa pratećim objektima ili su u fazi sanacije. U nekim mjestima u izgradnji su nove džamije. Samo na području Odbora Islamske zajednice u Rožajama sagrađeno je oko 20 džamija. U Beranama je, nakon trideset godina traženja odobrenja od Opštine, podignuta nova džamija  sa pratećim objektima. Džamija u Petnjici je iz temelja sanirana, a na tom je području izgrađeno još  šest novih. Nove džamije su podignute su na području Podgorice, u Milješu, na Karabuškom Polju, Vladnama, Vranju, Kodrabudanu, u Tuzima. Sanirana je i stara ”Osmanagića” džamija koja je u Drugom svetskom ratu 1943. oštećena od bombardovanja. U Ulcinju je na starim temeljima izgrađena džamija ”Bregut” a nove su podignute u selu Bojke i Krutama, u Vladimiru na temeljima stare podignuta je nova džamija.

U ovom je gradu u pripremi izgradnja na starim temeljima poznate mornarske Marinarve džamije na Pristanu,  koja je srušena 1931. godine. U barskoj opštini su izgrađene nove džamije u Kunjama i Mrkojevićima, a u Baru postavljeni temelji džamije sa islamskim centrom i pratećim sadržajima. U Plavu je završena  sanacija  ”Sultanije ” koja je preko sedamdeset godina služila u razne državne namjene. U Gusinju je na, temeljima stare, podignuta  nova džamija sa pratećim  sadržajima  a izgrađene su još dvije, u Ćosovićima i Kruševu. U Pljevljima je u  pripremi sanacija poznate  Husein-pašine  džamije, a sanirane su i ostale u ovoj varoši. U Bijelom Polju  izgrađena je džamija u Kanjama, a u izgradnji su nove džamije u Crnči i Godijevu. Na temeljima stare džamije u Sutivanu radi se nova. Na području Krajine džamije su u dobrom stanju.50

Medresa

U  prošlosti, kako je već istaknuto, na ovim prostorima bilo je više medresa. U Podgorici, Bijelom Polju, Pljevljima, Baru, Ulcinju, Novom (Herceg Novom), Plavu i Beranama. U različitim vremenskim periodima,  političkim i društvenim okolnostima,  one su  nestajale. Posljednja medresa do 1912. godine postojala je  u Bijelom Polju.

Sagledavajući novonastale prilike i  sve veće interesovanje  poznavanja vjere i potreba za  vjerskim obrazovanjem, Mešihat je sebi svojim programskim opredjeljenjem u najprioritetnije zadatke i obaveze ove zajednice,   postavio izgradnju medrese.

Godine 2000. postavljeni su temelji  buduće medrese u naselju Milješ,  kod Podgorice. To, zapravo, nije samo medresa, nego je ujedno i višenamjenski  islamski centar.  Krajem 2003. godinene, na istoj su završeni svi grubi građevinski radovi. Sada se rade finalni radovi na učuiončkom bloku. Izgradnja ove ustanove je jedan od najprioritetnijih zadataka ovog Mešihata, muslimana Crne Gore i  šire. Ukupna površina objekta je oko 3.000. m2. Sastoji se od prizemlja, sprata i dijelom suterena. U suterenu su smještene prostorije kotlarnice, vešaraja, ostava i prostori za održavanje objekta – radionice. Funkcionalnu cjelinu čini internat za smještaj 64. učenika. U okviru objekta  nalaze se restoran i kuhinja, manji zdravstveni centar. Drugu cjelinu čini učionički blok sa bibliotekom, čitaonicom, amfiteatrom, sanitarnim čvorovima i abdeshanama.  Upravni dio medrese smješten je u trećem bloku a čine ga kancelarije uprave,  zbornica,  ostava za učila i rekvizite, poseban sanitarni čvor. U četvrtom dijelu smještena je fiskulturna sala sa svlačionicama, sanitarnim čvorom i tuševima. Svaki od  ova  tri otvorena prostora obogaćen je  zelenilom, klupama za sjedenje  i šadrvanom.

Potreba medrese za muslimane u Crnoj Gori je od suštinskog značaja. Nema željenog razvoja  islama bez ove institucije. U to uvjeravaju  primjeri  islamskih zajednica u okruženju, njihov napredak i razvoj.

Sa područja ovog Mešihata danas veliki broj  učenika-ca pohađa medrese  u Prištini, Novom Pazaru, Sarajevu, Mostaru, Visokom, Tuzli i Zagrebu, kao i studenata   na raznim islamskim fakultetima i akademijama u Sarajevu,  Prištini,  Novom Pazaru,  Kairu,  Damasku,  Bejrutu,  Maroku,  Istanbulu,  Ankari, Bursi  i Medini. 51

(Priredio: Bajro ef. Agović, sekretar Mešihata Islamske zajednice u Crnoj Gori)

___________________________

 

1. dr. Ejub Mušović,  Muslimani u Crnoj Gori  od pada Zete  1499., Novi Pazar, 1997.  str. 9

2. dr. Mustafa  Memić, Bošnjaci muslimani Crne Gore, Podgorica 2003. str. 27

3.     dr. Ejub Mušović,  isto str. 9

4.    dr. Jovan Erdeljanvoić, Stara Crna Gora, Etnička prošlost  i formiranje  crnogorskih plemena, Beograd, 1978, ime , Crna Gora, 34

5.      dr.  Mušović, isto

6.      dr.  Mušović, isto str.22

7.      S. ljubić, Marijana Bolice, kotoranina, opis  sandžakata  skadraskoga od 1614. god. Starine  JAZU,  knj.  XII, Zagreb,  1880, str.168; Istorija Crne Gore, knjiga  II. tom II, str. 478

8.  dr. Mustafa Memić, Bošnjaci ( muslimani) Crne Gore, podgorica, 2003. str. 17.

9.  dr. Mustafa Memić, Bošnjaci muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996. str. 179.

10.  Republički statistički podaci popisa za 200

11. Glasnik VIS-a Sarajevo, br. 6 1991. str. 740

12.  Bajro Agović, Džamije u Grnoj Gori, Podgorica,  2000, str. 239; V. Ćorović, Istorija Jugoslavije, 262 ,287;  Evija Čelebija, Putopis , Sarajevo, 1979. str. 396.

13.   Isto, Bajro Agović, Džamije u Crnoj  Gori, Podgorica, 2000. godine

14.   Safvet Bašagić,  Znameniti  Bošnjaci i Hercegovci, Zagreb, 1931, str. 36

15.   Rizaj Skender,  Rudarstvo Kosova i susjednih krajeva, Priština, 1968. str.

16.  dr. Ejub Mušović, Muslimani u Crnoj gori od pada Zete, 1499. Novi Pazar 1997.

17.  Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori,  Podgorica, 2000.

18.  Isto

19. Arhiv Mešihata, Statistički podaci džamija

20.  Arhiv Mešihata, Statistički podaci džamija

21. Isto

22.   dr. Ismet Kasumović,  Školstvo i obrazovanje  u Bosanskom Ejaletu  za vrijeme Osmanske uprave Mostar, 1999. str. 224.

23.  Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2000. str. 19.

24.  Arhiv Mešihata, statistički podaci imama (stari  dosijei)

25. Safet Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva  iz Srbije i Crne Gore tokom XIX stoljeća, Sarajevo 1998.

26.  Isto

27. dr. Šerbo Rastoder, tri svjedočenja  o pokolju  nad muslimanima  u Šahovićima, novembra 1924.

Almanah, 7-8 str. 249

28. Arhiv Mešihata, Stanje vjerskih objekata poslije zemljotresa 1979.( Izvještak  Komisije za procjenu štete )

29.  Hronika zla ( 1991- 1994. )Sandžački Odbor za zaštitu ljudskih prava i sloboda,  Novi Pazar 1994.

30. Bajro Agović, Islamska zajednica u  Crnoj Gori, 1878-2001. Džamije u Crnoj Gori, Podgorica, 2001. str. 9.

31.  dr. Šerbo Rastoder,  Istorijsko metodološki  okvir  izučavanja  istorije muslimana  u Crnoj Gori 1878-1912. Almanah, br. 5-6, str. 83; 7-8. str. 107.

32.  Isto

33. Isto

34. dr. Šerbo Rastoder, Istorijsko metodološki okvir  izučavanja istorije muslimana u Crnoj Gori, 1878-1912. godine, Almanah 1999. br.5-6 i 7-8, str. 107

35.  Isto;  Milenko Ratković, Tragovi iz prošlosti Bara, Titograd, 1989. (Murteza Karađuzović, str.76.)

36.  Ferhat Šeta, Reis-ul-uleme  u BiH i  Jugoslaviji od 1882. do 1991., Sarajevo, 1991. str. 33. ( biografski podaci )

37. Zvezdan Folić,  Vjerske zajednice  u Crnoj Gori, 1918-1953. ,  Podgorica 2001. str. 157.

38. Fejzulah Hadžibajrić,  Glasnik VIS-a br. 9-10, 1963.

39. Krim-Kit, Enciklopedija  živih religija , II dopunjeno izdanje, NOLIT, Beograd, 1992. str. 306.

40. Ferhat Šeta, reis-ul-uleme  u BiH i Jugoslaviji od  1882.  do  1991.Sarajevo, 1991.  strana 40.

41. Isto

42.  Ustav Islamske vjerske zajednice Kraljevine Jugoslavije, 24. oktobar, 1936.

43. Zvezdan Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori,  1918-1953. Podgorica 2001.

44. Isto

45. Krim -Kit, Enciklopedija živih religija, II-o dopunjeno izdanje , Nolit, Beograd, 1992. str 306

46. Isto

47. Arhiv Mešihata, Statistički podaci vjerski službenika (zapisnici sa sjednica); Glasnik VIS-a 1985. br. 5

48. Ustav Islamske zajednice u Republici Crnoj Gori, 1994.

49. Isto

50. Podaci se baziraju na Ustavu Islamske zajednice u RCG i ostala normativna  akta Mešihata iz 1994.

51.  Arhiv Mešihata, Statistički podaci.