Gotovo je nemoguće šetati tuškim ulicama, a ne primijetiti prisustvo starih turskih građevina koje su tu ostale nakon povlačenja Turaka sa Balkana. Centralna džamija, stara škola, bunar za vodu u Slameničkoj ulici – sve su to građevine stare već vijek. Podigao ih je slavni turski komandant, reformista i humanista, čovjek koji je odigrao veliku ulogu u stvaranju moderne turske države. Njegovo ime je Ćazim beg Dirik i on je bio guverner u više turskih gradova.
Ćazim je rođen 1881. Godine u Bitolji, u Makedoniji. Njegov otac Hasan Tahsin efendija bio je kapetan jednog turskog odreda. Poginuo je u bici na Plevnima. Njegova majka Husnija hanuma bila je u srodstvu sa egipatskim namjesnikom Mehmed Ali-pašom. Veoma rano je ostao siroče. Imao je samo jednog brata, Nuretina, koji je poginuo u ratu na Čanakaleu. U prvim godinama pazio ga je Bursali Tahir. Kasnije je krenuo u školu i tada je o njemu brinula jedna žena koju je on zvao Nana.
Djetinjstvo Ćazim bega bilo je veoma teško. Ostavši bez roditelja, rastao je pod teškim životnim uslovima. Dok su ostala djeca jela raznovrsnu hranu, mali Ćazim nije imao priliku da bira. Hranio se somunom kojeg je začinjavao solju. I kasnije, kroz cio njegov život, obrok bi počinjao s malo hljeba i soli, podsjećajući se na njegovo surovo djetinjstvo.Nakon što je završio vojnu akademiju Bitolji 1904. godine, biva poslat u Skadar, gdje je sa činom juzbaše pisao o ratnim potrebama vojnih štabova. U Skadru je ostao sve do 1908. godine. Oženio se Maidom, ćerkom Miralaja Fahri bega, komandanta skadarske tvrđave.
Nakon dužnosti koje je obavljao u Skadru, biva prekomandovan u Tuzima. U svom dnevniku kojeg je u knjizi „Moj otac general Ćazim Dirik i Ja“ djelimično objavio sin Ćazim bega, Orhan Dirik, zabilježeno je sljedeće: „Još za vrijeme ministra Talat bega i valije Bedri paše, tokom martovskih događaja 1325. godine, postavljen sam za potpukovnika tuškog regiona. Odatle, 1912. Godine, u Solunu polažem ispit po njemačkom sistemu u vojnoj akademiji, i stičem zvanje kapetana…“[1]
Dr Abdulkadir Karahan, govoreći na trećoj godišnjici smrti Ćazim bega, ističe da su njegovi prvi uspjesi počeli u Tuzima. Za samo godinu dana njegovog boravka, poklonio je Tuzima školu i džamiju. [2]
Džamija se nalazi u srcu Tuzi. Renovirana je u više navrata. Međutim, njen prvobitni ostao je identičan. Bila je od velikog značaja za građane Tuzi i čak su sami građani učestvovali u njenoj izgradnji. Pored džamije, sagrađena je i škola u kojoj se odvijala vjerska nastava, a kasnije, pored vjerske, i opšta. Škola je nosila ime po narodnom heroju Mahmutu Lekiću, jednom od šest sinova Murata Hasova. Mahmut je poginuo kao partizan u bici kod Mataševa. Izgradnjom nove škole, stara škola koju je podigao Ćazim beg, a koja je nosila ime Mahmuta Lekića vraćena je ponovo Islamskoj zajednici Crne Gore, odnosno Odboru islamske zajednice Tuzi.
Džamija je rađena od tvrdog materijala sa kamenom munarom. Godine 2000, sa lijeve strane od ulaza u džamiju, podignuta je munara čija visina iznosi trideset i tri metra. Na ulazu u džamiju stoji natpis uklesan na ploči na kome piše:
„U ime Allaha Milostivog Samilosnog
da mir bude s vama
vi ćete biti čestiti
uđite u džennet
da u njemu vječno ostanete
mala varošica
stimana džamija
Halifa islamski Car Sultan Mehmed V veličani,
prva svečanost, sreski načelnik kapetan Ćazim Bejin,
da se vodi računa.
Podigla se iz dobrovoljnih priloga muslimana.
Kaligraf i majstor,
Hadži Derviš Dibra,
Podignuta 1326. h – 1908. godine[3]
Ćazim beg nije ostao upamćen samo kao veliki neimar i humanista već i kao čovjek koji je sagradio prvi bunar iz kojeg su se u početku snabdijevale cijele Tuzi. Bunar je izgrađen kao simbol velike ljubavi mladog turskog oficira prema Bademi Balji Mušinović, ćerki pekara Zejnelja i Bademe, rodom Orahovac iz Vladana. Balja je bila izuzetne ljepote. Prema narodnim predanjima, o njenoj ljepoti čulo se čak do Carigrada. Balju je zaprosio Ćazim beg Dirik dok je još boravio u Tuzima za svog oficira koji mu je bio rođak. [4]
Ime Ćazim bega vezuje se i za poznatu pjesmu „Vezak vezla Balja Mušinovića“. U toj pjesmi on je predstavljen kao veoma imućan čovjek koji nudi čak onoliko zlata koliko je Balja teška, samo da bi isprosio njenu ruku. On takođe gradi bunar blizu njene kuće. Pošto je bio cijenjen u društvu, uspio je da isprosi njenu ruku. [5]
Kao što možemo zaključiti iz navedenog, Ćazim beg je za kratko vrijeme ostavio mnogo tragova u istoriji Tuzi.
Bišo Čuljić, Mido Turković i Ćazim Mustagrudić bili su u delegaciji ispred podgoričkih i tuških muslimana za iseljenje u Tursku. U Turskoj su se sreli sa Ćazim begom koji je tada obavljao visoke funkcije u turskoj državi. Ovo je bio prvi kontakt građana Tuzi sa Ćazim begom nakon njegovog odlaska iz Tuzi, a ujedno i posljednji. [6]
Prezime Dirik dobio je od strane Mustafe Kemala Ataturka i iranskog Šaha Rizaa Pehlevi Hana, i to je bilo prvo prezime dobijeno u Turskoj nakon donošenja zakona o prezimenima. Deset godina vršio je dužnost guvernera u Izmiru. Pored velikih priznanja i medalja dobitnik je medalje prijestolonasljednika Danila.Volio je da izučava istoriju i bio je inicijator osnivanja mnogih muzeja i institucija, posebno u Izmiru. Otvorio je mnoge škole i domove, puteve, zgrade, zoološke vrtove i u teškim danima kada se razbolio nije želio da izostaje sa posla. Posljednje godine života proveo je kao namjesnik u Edirneu. Mnogo je volio Izmir i ostavio je u amanet da tamo bude sahranjen. Samo par dana prije nego što je predahnuo, ispričao je san koji je usnio: „Sanjao sam jedan san. Kao da letim avionom nad Izmirom i iz aviona zamotan u bijelom čaršavu padam na groblje ispred džamije…“ [7]
Bio je počasni građanin mnogih gradova u Turskoj. Govorio je francuski i ruski jezik. Mnogo je čitao i mnogo je radio. Volio je omladinu i često čeznuo za svojom mladošću, izgubljenom u nepoznatim prostranstvima Balkana. Nikad nije zaboravio svoje siromašno djetinjstvo, te je stoga uvijek pomagao sirotinju.
Bio je iskreni čuvar Ataturkovih reformi, a to se lako vidi iz sljedećeg: „Nakon uvođenja latinskog pisma, Ćazim beg Dirik više nikad nije napisao ni slova na osmanskom pismu.“
Imao je troje djece. Umro je u četvrtak, 3. jula 1941. godine u Edirneu. Sahranjen je 5. jula u Izmiru. 1988. godine, njegove mošti su prebačene u Ankaru, u Aleji velikana.
Ajdin Rakić, jedan od autora ovog članka, tokom svog istraživanja 2004. godine, imao je priliku da razgovara putem telefona sa sinom Ćazim bega Dirika, Orhanom Dirikom koji je tada imao 91 godinu. Zbog njegovo kasnijeg lošeg zdravstvenog stanja, nije bio u mogućnosti da ga lično upozna.
[1] Moj otac general Ćazim Dirik i Ja (Babam General Kazim Dirik ve Ben), Orhan Dirik, Istanbul 1998. YKY
[2] Kazim Dirik, Eczaci Resit Soyer, str. 139, Yeniyol Matbasi, Izmir 1946.
[3] Džamije u Crnoj Gori, Bajro Agović, str. 89-90, Almanah, Podgorica 2001.
[4] Dokumentarna emisija „Sehara“, serijal II, Televizija Teuta, Tuzi 2003.
[5] Govor podgoričkih muslimana, Adnan Čirgić, str. 364-365, Cetinje 2007.
[6] Dokumentarna emisija „Sehara“, serijal II, Televizija Teuta, Tuzi 2003.
[7] Kazim Dirik, Eczaci Resit Soyer, str. 145, Yeniyol Matbasi, Izmir 1946.
AJDIN RAKIĆ