Al-Atabek je sintagma koja označava savjetnika ili učitelja turskih vladara koji su bili zaduženi za odgajanje istaknutih vojskovođa u doba Seldžuka, a koji su po očevoj strani bili u srodstvu sa njima. Riječ „Ata“ je turskog porijekla koja označava predaka. Ona je sastavni dio raznih sintagmi poput „ata-bek“. Beg označava vođu ili princa. Ovaj naziv se odnosi na uticajne vojskovođe u doba Mameluka u Egiptu, kao i na vojskovođu koji predvodi trupe. Od toga je nastao naziv „Atabek al-Asakir“ – vojskovođa. Također, država koja je osnovana u Damasku 1476. godine zvala se Država Atabeka ili Atabekija. Jedan od njenih poznatih vladara bio je Bedruddin Lu'lu’ bin Abdillah al-Atabeki al-Nuri, jermenskog porijekla, poznat još po imenu Sahibu-l-Mosul (vladar Mosula). On je bio u posjedu Nuruddina Arslan Šaha bin Mes'uda bin Zengija koji je porobljen i oslobođen ropstva u izvjesnim borbama. Kada je zapao u ropstvo, prenešen je na ostrvo (al-Džezira) i doveden u Mosul sa ostalim robovima (ar. Al-Mameluk) koje su trgovci bijelim robljem preprodavali. Na taj način on je kod Arslana ušao u kraljevstvo Atabeka Mosula. Kada mu se 607. H. približila smrt vlast je predao svom sinu Izuddinu Mes'udu. Kome je Bedruddin naredio da vodi državu i čuva njene interese, jer je vidio da je ovaj veoma bistar, talentovan i da vodi dobru politiku. Tada je Mes'ud al-Kahir imao deset godina. Prije nego je 615. H. Al-Kahir umro, oporučio je da kralj bude njegov stariji sin Nuruddin Arslan Šah Drugi koji je bio malodoban. Bedruddin je bio njegov savjetnik i zastupnik državnih poslova. Bedruddin je obznanio dolazak na vlast atabekskog kraljevstva u Mosulu 631. godine po hidžri, a to je godina smrti Nasiruddina Mahmud Šaha Drugog, posljednjeg kralja mosulske kraljevske porodice. Bedruddin je nastojao da učvrsti vezu sa abasijskim halifatom pa je svoje dvije kćeri udao za dvojicu njihovih istaknutih vojskovođa. Njegova politika je koristila političke prilike. Kada su Mongoli okupirali Erbil 631. godine on ih je snadbio potrebnom municijom i oružjem. Preuzeo je Sindžar od njegovog vladara kralja Dževada Sulejmana bin Mevduda, sina ejjubskog pravednog vladara 637. godine po hidžri. Bedruddin je oteo palatu alevijama i obogatio učenjake, uglednike i pjesnike. Umro je u mjesecu ša'banu 756. godine po hidžri.
Dakle, atabeg je bio uobičajen naziv za vrijeme seldžuka na Bliskom istoku u početku 12. vijeka i u Mesopotamiji (Irak). Među plemenima Turkmenistana, kao i u Perziji, ovaj čin je unaprijeđen u titulu kana. Titula atabega bila je u upotrebi u Egiptu u vrijeme Mameluka koji su njime oslovljavali oficire, a neki od njih su proglašavani sultanima prije pripajanja Osmanskom carstvu. Nakon završetka seldžučke vladavine, naziv je korišten samo povremeno. Dinastija Ildeniza, je prilikom oslovljavanja atabega Azerbejdžana koristila titulu Atabeg E'azam (Veliki atabeg) kako bi naglasila njegovu superiornu poziciju, moć i uticaj na seldžučke sultane. U Perziji ovaj naziv se povremeno koristio kao titula za šahovog Veziru E'azam (Velikog vezira), a naročito za Mirzu Abolghasema Farahanija (1834.-35.), Ghan’em Magham, (1848.-51.), za Mirzu Muhammdeda Taghi Khana, Amir-e Kabria, (1906.-07.), za Mirzu Ali Asghar Khana, Amin-ol Sultana, te konačno u 1916. za Qajar princa, general-majora Shahzadeh Sultana Abdul Madžid Mirza – Ayn-ol Douleh.
Spisak atabeg dinastija i drugih dinastija koje su koristile titulu atabega
Ahmedili (Atabegovi Maraghe) iransko-kurdskog porijekla, Eldiguzidi (Atabegovi Azerbejdžana) Kipčaci turskog porijekla, Salghuridi (Atabegovi Perzije) turkmenskog porijekla, Hazaraspidi (Atabegovi Luristana) iranskog porijekla, Atabegovi Jazda, iranskog porijekla, Zengidi (Atabegovi Mosula) turskog porijekla.
Dinastije atabegova na Bliskom istoku i Kavkazu
Kao što smo naglasili, početkom dvanaestog stoljeća atabegovi su formirali jedan broj dinastija i raselili potomke seldžučkih emira u svojim mnogobrojnim kneževinama. Ove dinastije su formirali oslobođeni (emancipovani) Memluci koji su obnašali visoke funkcije u sudovima i logorima pod vlašću moćnih emira. Nakon smrti emira, oni su postali staratelji njihovih emira, a potom uzurpirali prijesto svojih gospodara. Postojala je dinastija atabegova u Damasku koju je osnovao Toghtekin (1103-1128).
Ostala atabeg carstva pojavila su se na sjeveroistoku koje je osnovao Sökmen kada se, zajedno sa svojim bratom Ilghazijem, negdje oko 1101. Godine, nastanio u Kaifi kod Diyarbakira. Mosul je bio pod vlašću Mevduda Altintaša, a kasnije su njime vladali atabegovi Aksunkur i Zengi. Ovaj zadnji je postao atabeg Mosula 1228. godine, da bi ubrzo nakon toga postao nezavisni vladar većeg dijela sjeverne Mezopotamije i Sirije, uključujući Halep (Aleppo).
Sjeverni dio Luristana, ranije poznat kao Lurikučuk (Mali Luristan) bio je pod vlašću nezavisnih knezova Khuršidi dinastije, odnosno, atabegova, od početka sedamnaestog stoljeća kada je posljednji atabeg Šah Verdi Kan smijenjen od strane perzijskog Šaha Abbasa Prvog, a vlast predata vođi suparničkog plemena, Husejinu Kanu. Međutim, umjesto atabega, Husejin je dobio državnu titulu valije. Potomci Husejin Kana zadržali su ovu titulu. Veliki Luristan, u južnom dijelu Luristana, postala je nezavisna država pod vladavinom Fazlevi atabegova (1160.-1424.). Njihov glavni grad bio je Idaj na čijem mjestu sada postoje samo humke i ruševine u oblasti Malamira, 100 km. jugoistočno od Šuštara. U Kavkazu, u Kraljevini Gruziji atabeg je bio jedan od najviših sudskih instanci koju je 1212. formirala Tamara, kraljica Gruzije. Zbog njenog jakog upliva na porodicu Mkhargrdzeli (Zahariadi), atabeg Gruzije bio je vezir i Veliki gospodar, tutor zakonskih nasljednika. Nerijetko funkcija atabega kombinovana je sa emir-pašom (glavnokomandujući). U 1334. titula je postala nasljedna u Jakeli porodici koja je vladala kneževinom Samcshe. Ovaj entitet je označen kao Samche-Saatbago, kao posljednja oblast vladavine ovih atabegova.
Prevod i priprema,
Džemo Redžematović